Coraz popularniejsze w Polsce stają się programy motywacyjne, mające na celu zatrzymanie kluczowych pracowników w firmie. Z uwagi na głównych adresatów planu motywacyjnego może być on również nazywany programem menedżerskim.
Najczęściej w ramach programu kadra zarządzająca otrzymuje akcje lub opcje, dzięki czemu ich interesem staje się praca na rzecz rozwoju firmy, który może mieć następnie przełożenie na wyższe dywidendy dla akcjonariuszy, czy też na sam wzrost wartości posiadanych przez nich akcji.
Skuteczne wdrożenie takiego programu może jednocześnie pozwolić na zmniejszenie obciążeń z tytułu otrzymywanych świadczeń – zarówno po stronie menedżera, jak i firmy. Właściwe określenie skutków uczestnictwa w programie motywacyjnym na gruncie podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) nie jest jednak łatwe, zwłaszcza w świetle rozbieżnego stanowiska organów podatkowych i sądów w tym zakresie.
Zasady opodatkowania
Pensje menedżerów nie korzystają z preferencji podatkowych, a kwota wolna od podatku oraz wysokość kosztów odliczanych w skali roku są niewielkie w porównaniu do kwoty samego wynagrodzenia. Niezależnie od formy zatrudnienia (umowa o pracę, kontrakt menedżerski, powołanie) menedżerowie opodatkowują swoje dochody według skali. Z racji wysokiego poziomu płac podlegają one najczęściej opodatkowaniu według stawki 32%.
Przy odpowiedniej konstrukcji programu menedżerskiego świadczenia otrzymywane przez jego uczestników mogą być opodatkowywane zryczałtowanym podatkiem w wysokości 19% jako tzw. dochody z kapitałów pieniężnych.
Należy zaznaczyć, że różnica stawek PIT nie przekłada się bezpośrednio na korzyść podatkową (nie wynosi ona 13%), gdyż w przypadku kalkulacji podatku progresywnego odlicza się odpowiednio składki na ubezpieczenia społeczne (od dochodu podatkowego) i zdrowotne (odliczane od podatku do limitu 7,75% podstawy wymiaru składki). Dochody z kapitałów pieniężnych nie podlegają natomiast oskładkowaniu, a więc stawkę 19% stosuje się do dochodu obliczanego jako różnica pomiędzy przychodami i kosztami. Jednak sam fakt, iż uzyskanie dochodów z kapitałów pieniężnych nie rodzi obowiązku zapłaty składek na ubezpieczenia, wiąże się z dodatkowymi oszczędnościami dla zatrudnionego i pracodawcy.
Kolejna różnica pomiędzy dochodami opodatkowanymi według skali a dochodami z kapitałów pieniężnych dotyczy momentu opodatkowania. W przypadku tych pierwszych przepisy zobowiązują do zapłaty miesięcznych zaliczek na podatek i rocznego rozliczenia podatku, zaś drugi rodzaj dochodów skutkuje obowiązkiem zapłaty podatku dopiero w momencie złożenia zeznania rocznego za ubiegły rok.
Kwalifikacja źródła przychodów
Choć tzw. kapitały pieniężne obejmują dochody z akcji, opcji i innych operacji finansowych, organy podatkowe początkowo kwestionowały kwalifikację świadczeń otrzymywanych w ramach programu motywacyjnego do tej kategorii. W ocenie fiskusa każde świadczenie (np. przyznane akcje) otrzymywane od pracodawcy powinno być traktowane jako dochód z pracy. Uzasadniał to szeroką definicją przychodów ze stosunku pracy, zawartą w ustawie, uwzględniającą również wszelkie nieodpłatne świadczenia. Taka wykładnia prowadziła często do podwójnego opodatkowania – po raz pierwszy wartość otrzymanych akcji stanowiła przychód ze stosunku pracy, a w momencie sprzedaży akcji pracownik musiał ponownie opodatkować dochód z kapitałów pieniężnych.
Prawidłowość powyższego podejścia podważyły jednak sądy administracyjne, uznając, że nie wszystkie dochody uzyskiwane przez osoby posiadające status pracownika będą automatycznie dochodem z pracy. Jak wskazał Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 13 marca 2013 r. (sygn. akt II FSK 1433/11), musi istnieć na tyle ścisły związek pomiędzy zatrudnieniem a oferowanym świadczeniem (przychodem), aby uzasadnić uznanie go za pochodzące ze stosunku pracy. Podobnie Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie z 4 stycznia 2013 r. (sygn. akt III SA/Wa 946/12) uznał, że w przypadku otrzymania akcji zagranicznego podmiotu powiązanego z pracodawcą nie powstaje przychód z pracy, skoro uczestnictwo w programie wynika z innego stosunku prawnego niż sama umowa o pracę.
Alternatywnym poglądem fiskusa przy kwalifikowaniu przychodów z tytułu nieodpłatnego otrzymania (lub po minimalnej cenie) akcji lub opcji na akcje było uznanie, że stanowią one przychody z innych źródeł (te również podlegają opodatkowaniu według skali). Jako że dochód z kapitałów pieniężnych powstaje dopiero przy zbyciu akcji lub realizacji opcji, samo otrzymanie papierów wartościowych czy instrumentów finansowych powinno zdaniem fiskusa stanowić inny rodzaj przychodów. To podejście jednak również zakwestionował NSA w wyroku z 11 grudnia 2013 r. (sygn. akt II FSK 111/12), uznając, że pośród przychodów z innych źródeł ustawa nie wymienia nieodpłatnego objęcia akcji w spółce (podobnie: WSA w Krakowie w wyroku z 18 września 2015 r., sygn. akt I SA/Kr 1000/15). Ponadto skoro przepisy wyróżniają odrębną kategorię dochodów z kapitałów pieniężnych, to nie można inaczej kwalifikować świadczeń związanych z papierami wartościowymi i derywatami.
Ostatecznie fiskus i sądy wydają się akceptować podejście, zgodnie z którym przychody uzyskiwane przez uczestników programu motywacyjnego, opartego na akcjach czy instrumentach finansowych, stanowią dochody z kapitałów pieniężnych (zob. interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 10 grudnia 2014 r., sygn. IPPB2/415-735/14-4/MK oraz wyrok NSA z 24 kwietnia 2015 r., sygn. akt II FSK 783/13).
Wątpliwości wokół momentu powstania dochodu podatkowego
Kolejną osią sporu z fiskusem stało się jednak właściwe określenie momentu powstania przychodu z tytułu otrzymanych w ramach programu menedżerskiego papierów wartościowych lub instrumentów finansowych. Należy pamiętać, iż zgodnie z przepisami moment powstania przychodów w tych dwóch przypadkach zostaje przesunięty odpowiednio na dzień: zbycia papierów wartościowych lub realizacji praw z pochodnych instrumentów finansowych.
W sytuacji samego nabycia akcji problem momentu podatkowego został rozstrzygnięty już na poziomie kwalifikacji do źródła przychodów. Skoro bowiem nie możemy mówić o przychodzie ze stosunku pracy w momencie nieodpłatnego nabycia akcji, powinniśmy określać dochód z kapitałów pieniężnych zgodnie z właściwymi dla nich przepisami. Fakt, że akcje są nabywane nieodpłatnie, powinno mieć wpływ wyłącznie na etapie kalkulacji dochodu z ich zbycia (tak np. w wyroku NSA z 13 lutego 2014 r., sygn. akt II FSK 601/12) – podatnik nie będzie mógł wtedy odliczyć w koszty żadnych wydatków na nabycie akcji, gdyż ich nie poniósł. W ten sposób opodatkowana zostanie faktyczna korzyść uzyskana przez uczestnika programu motywacyjnego.
Sytuacja się komplikuje w przypadku przyznania pracownikowi / menedżerowi opcji na akcje firmy czy tez innego podmiotu z grupy. W oparciu o ostatnie orzecznictwo można zidentyfikować dwa momenty, w których potencjalnie powstaje przychód po stronie beneficjenta opcji. Pierwszy z nich to moment realizacji opcji, a więc nabycia akcji (najczęściej nieodpłatnie lub po preferencyjnej cenie). Innym momentem jest następująca później sprzedaż akcji nabytych wskutek realizacji opcji.
Niektóre wyroki sądów administracyjnych (np. wyrok NSA z 7 lutego 2014 r., sygn. akt II FSK 419/12, czy też prawomocny wyrok WSA w Warszawie z 17 września 2012 r., sygn. akt III SA/Wa 3562/11) wskazują, że dochód podlegający opodatkowaniu pojawia się jedynie na ostatnim etapie, tj. przy zbyciu akcji objętych wskutek realizacji opcji. Samo objęcie akcji skutkuje powstaniem przychodu, ale jego opodatkowanie jest przesunięte do momentu zbycia akcji.
W świetle brzmienia przepisów ustawy o PIT należałoby jednak uznać, iż sama realizacja praw wynikających z pochodnych instrumentów finansowych (tutaj: opcji na akcje) powoduje powstanie przychodu po stronie uczestnika programu menedżerskiego. Odpłatne zbycie papierów wartościowych to odrębny moment skutkujący powstaniem przychodu podatkowego (zgodnie z treścią art. 17 ust. 1 pkt 6 i 10 ustawy).
Jak zatem określić wartość dochodu podlegającego opodatkowaniu dla każdego z tych momentów? W momencie realizacji opcji dochód stanowi różnicę pomiędzy wartością rynkową objętych akcji (przychód) a wydatkami na ich nabycie (koszty w wysokości ceny nabycia opcji lub ich brak w przypadku nieodpłatnego otrzymania opcji). Tak ustalony dochód podlega opodatkowaniu według stawki 19%.
Na kolejnym etapie uczestnik programu motywacyjnego, posiadający już papier wartościowy, może dokonać jego zbycia. Przychodem będzie wtedy uzyskana cena zbycia akcji, a kosztem – wydatki na ich nabycie, tj. cena, po jakiej nabyto akcje w momencie realizacji opcji lub też koszty zerowe w przypadku, gdy opcja uprawniała do nieodpłatnego nabycia akcji.
Z dużym prawdopodobieństwem zatem menedżer byłby zobowiązany opodatkować podwójnie faktyczną korzyść uzyskaną w ramach programu. Najpierw wartość objętych akcji stanowiłaby przychód z realizacji praw wynikających z pochodnych instrumentów finansowych, a następnie zbliżona wartość tych akcji z dnia zbycia stanowiłaby przychód ze sprzedaży papierów wartościowych. Czy mamy zatem do czynienia z podwójnym opodatkowaniem tego samego dochodu?
W przedmiotowej sprawie zastosowanie powinien znaleźć przepis art. 22 ust. 1d pkt 1 i 2 ustawy o PIT, zgodnie z którym kosztem z odpłatnego zbycia rzeczy lub praw otrzymanych nieodpłatnie jest opodatkowany wcześniej przychód z nieopłatnych świadczeń. W konsekwencji na etapie odpłatnego zbycia akcji objętych przez uczestnika programu motywacyjnego, przychód mógłby zostać pomniejszony o wartość przychodu opodatkowanego na etapie realizacji opcji. Podwójne opodatkowanie nie wystąpiłoby, a podatnik zapłaciłby podatek wyłącznie od faktycznie uzyskanej korzyści.
Okazuje się jednak, że również w tej kwestii nie można liczyć na jednoznaczną odpowiedź sądów administracyjnych. O ile część wyroków potwierdza możliwość zastosowania ww. przepisu o odliczeniu przychodu opodatkowanego na wcześniejszym etapie (np. wyrok WSA w Krakowie z 8 października 2015 r., sygn. akt I SA/Kr 1004/15), to można się również spotkać z odmiennym podejściem. W wyroku WSA w Gdańsku z 9 stycznia 2014 r. (sygn. akt I SA/Gd 1518/13) sąd wskazał, iż sama realizacja opcji jest niezależna od późniejszego zbycia akcji i nakazał opodatkowywać odrębnie obie te transakcje. Niezależność zasad określania kosztów uzyskania przychodów z kapitałów pieniężnych (określonych w art. 30b ustawy) oraz ogólnych przepisów o kosztach (art. 22 ustawy) podkreślił również NSA w najnowszym wyroku z 13 kwietnia 2016 r. (sygn. akt II FSK 668/14). Zdaniem Sądu art. 30b jest przepisem szczególnym i to on określa, co może być uznane za koszt przy sprzedaży papieru wartościowego (czyli wyłącznie wydatki faktycznie poniesione na jego nabycie).
Programy oparte na akcjach wirtualnych (fantomowych)
Korzystna stawka opodatkowania dochodów z kapitałów pieniężnych oraz szeroka definicja pochodnych instrumentów finansowych przyczyniły się także do tworzenia programów motywacyjnych, które nie są oparte na akcjach czy opcjach na akcje. W ramach takiego programu przyznawane menedżerom jednostki / certyfikaty uczestnictwa czy też tzw. akcje wirtualne / fantomowe uprawniają do rozliczenia pieniężnego w określonym momencie w przyszłości, a wartość przyszłej wypłaty dla menedżera jest uzależniona od określonego instrumentu bazowego.
Aby jednostki uczestnictwa w programie uznawać za pochodne instrumenty finansowe, instrumentem bazowym dla rozliczenia pieniężnego musi być obiektywny, zmieniający się wskaźnik, którego przyszła wartość nie jest pewna (np. przyszłe wyniki finansowe albo wskaźniki rentowności firmy). Organy podatkowe potwierdzają w wydawanych interpretacjach, iż dochód z takich wirtualnych akcji podlega opodatkowaniu PIT według stawki 19% jako dochód z kapitałów pieniężnych. Należy jednak mieć na uwadze, iż interpretacje te nie rozstrzygają o kwalifikacji akcji fantomowych jako pochodnych instrumentów finansowych – w tym zakresie organy podatkowe domagają się jasnego określenia w stanie faktycznym wniosku o interpretację, czy jednostki uczestnictwa w programie motywacyjnym spełniają definicję pochodnych instrumentów finansowych.
Mając zatem na względzie wszystkie opisane aspekty wdrażania oraz rozliczania programów motywacyjnych, niezwykle istotne jest ich właściwe skonstruowanie, a także zabezpieczenie pozycji podatkowej firmy oraz uczestników programu. Potencjalne korzyści podatkowe oraz wzrost lojalności pracowników wobec firmy mogą jednak zadecydować o opłacalności programu motywacyjnego.
