Kompas Konkurencyjności dla Unii Europejskiej

W styczniu 2025 r. Komisja Europejska opublikowała Komunikat do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego dot. priorytetów, którymi będzie się kierować w nadchodzących pięciu latach. Dokument pod nazwą „Kompas Konkurencyjności dla UE” przedstawia ogólny plan, którego celem jest podniesienie konkurencyjności Unii Europejskiej oraz państw członkowskich, w tym Polski, w obliczu globalnych wyzwań. Dokument proponuje działania mające na celu uporządkowanie systemu regulacyjnego, mobilizację kapitału oraz wzmocnienie europejskiej bazy technologicznej.

Kompas Konkurencyjności to wielowymiarowy plan, którego celem jest przekształcenie europejskiej gospodarki w odpowiedzi na globalne wyzwania XXI wieku. Strategia ta obejmuje trzy kluczowe filary: eliminowanie luki innowacyjnej, wspólny plan działania na rzecz dekarbonizacji i konkurencyjności oraz zmniejszenie nadmiernych zależności i zwiększenie bezpieczeństwa. Wdrożenie proponowanych rozwiązań oznacza konieczność zwiększenia nakładów inwestycyjnych o kwotę rzędu 800 miliardów euro rocznie do 2030 roku – pokazuje skalę wyzwań, ale i szans, jakie stoją przed Unią Europejską oraz Polską.

Główne założenia strategii

1. Eliminowanie luki innowacyjnej

Unia Europejska dąży do wyrównania dystansu technologicznego względem liderów, takich jak USA czy Chiny. Mimo że udział Europy w światowych rejestrach patentowych jest porównywalny, jedynie około 33% patentów zgłoszonych przez uczelnie znajduje zastosowanie komercyjne. Dodatkowo udział funduszy venture capital pozyskiwanych w UE wynosi zaledwie 5%, podczas gdy w USA – 52%, a w Chinach – 40%. Dlatego też jednym z kluczowych celów Kompasu jest zwiększenie nakładów na badania i rozwój do poziomu 3% PKB oraz stworzenie bardziej przyjaznego środowiska dla start-upów i firm innowacyjnych.

2. Dekarbonizacja gospodarki

Transformacja energetyczna jest niezbędna, aby osiągnąć neutralność klimatyczną do 2050 roku. W tym kontekście Unia Europejska dąży do 90% redukcji emisji do 2040 roku. Wysokie ceny energii – które w UE utrzymują się na poziomie kilkadziesiąt procent wyższym niż w USA – dodatkowo wpływają na konkurencyjność przemysłu. Dlatego równoczesne działania na rzecz dekarbonizacji oraz stabilizacji cen energii są kluczowe dla zapewnienia europejskiej przewagi konkurencyjnej.

3. Bezpieczeństwo i niezależność strategiczna

Trzecim kluczowym elementem strategii jest zmniejszenie zależności od zewnętrznych dostawców w kluczowych sektorach gospodarki. W kontekście globalnych kryzysów, takich jak manipulacja cenami energii, czy zakłócenia w łańcuchach dostaw, Unia Europejska dąży do:

• zapewnienia stabilności dostaw poprzez rozwijanie własnych zdolności produkcyjnych,
• zabezpieczenia strategicznych surowców oraz technologii,
• wspierania europejskich przedsiębiorstw poprzez politykę mającą na celu zwiększenie autonomii i odporności na kryzysy zewnętrzne i wewnętrzne.

Horyzontalne czynniki zwiększające konkurencyjność

Uzupełnieniem trzech filarów mają być działania w zakresie czynników horyzontalnych. Zidentyfikowano pięć głównych czynników:

1. Uproszczenie

„Prostsze, lżejsze, szybsze: zapewnienie, że regulacje UE są dostosowane do konkurencyjności” –  dotyczy problemu nadmiernych obciążeń regulacyjnych w Europie, które utrudniają inwestycje, wdrażanie innowacji i zmniejszają atrakcyjność regionu jako miejsca prowadzenia działalności gospodarczej. Pomimo istniejących inicjatyw UE na rzecz lepszego stanowienia prawa, dwie trzecie przedsiębiorstw postrzega złożoność regulacji jako główną barierę dla długoterminowych inwestycji.

W szczególności problemem są długie procedury administracyjne, które sprawiają, że Europa jest mniej konkurencyjna w porównaniu do innych regionów świata. Aby temu zaradzić, Komisja Europejska planuje uproszczenie procedur administracyjnych i przyspieszenie dostępu do funduszy. W tym kontekście wprowadzane będą zmiany, takie jak:

• przyspieszone wydawanie pozwoleń na inwestycje w odnawialne źródła energii oraz w inne energochłonne sektory,
• usprawnienie procedur dotyczących projektów infrastruktury energetycznej,
• uproszczenie dostępu do instrumentów finansowania UE, które obecnie są rozdrobnione na zbyt wiele programów.

Komisja chce również prowadzić konsultacje z przedsiębiorcami, aby zrozumieć ich potrzeby i eliminować zbędne regulacje. Planowane zmiany mają sprawić, że regulacje UE będą bardziej proporcjonalne, stabilne i neutralne technologicznie, co w dłuższej perspektywie ma poprawić konkurencyjność europejskich przedsiębiorstw.

W Komunikacie KE podała konkretny cel ilościowy w zakresie zmniejszenia obciążeń sprawozdawczych: co najmniej 25% dla wszystkich przedsiębiorstw i co najmniej 35% dla MŚP.

2. Usuwanie barier na jednolitym rynku.

„Jak najlepsze wykorzystanie jednolitego rynku europejskiego” – podkreślenie kluczowej roli jednolitego rynku w budowaniu konkurencyjności Europy. Przez 30 lat jego funkcjonowania stał on się fundamentem rozwoju gospodarczego, zapewniając swobodny przepływ towarów, usług, kapitału i osób. Pomimo licznych korzyści, jednolity rynek wciąż napotyka bariery, dotyczące m.in. łączności elektronicznej, energetyki, rynków finansowych oraz obronności. W ostatnich latach integracja gospodarcza UE spowolniła, co znajduje odzwierciedlenie w spadku handlu wewnątrzunijnego. W 2023 r. udział handlu między państwami członkowskimi w PKB UE zmniejszył się do 23,8% dla towarów i 7,6% dla usług. Co więcej, transgraniczny handel usługami w ramach UE stanowi jedynie jedną trzecią handlu towarami, a jego poziom nie przewyższa wymiany usług z krajami spoza UE.

Aby wzmocnić jednolity rynek, Komisja Europejska planuje podjęcie następujących kroków:

• harmonizacja przepisów i eliminacja fragmentacji prawnej,
• wzmocnienie egzekwowania regulacji,
• stopniowa integracja krajów kandydujących,
• przyspieszenie procesów ustanawiania norm i uczynienie je bardziej dostępnymi, w szczególności dla MŚP i start-upów.

Efektywne wykorzystanie potencjału jednolitego rynku to kluczowy element zwiększania konkurencyjności Europy. Usunięcie barier i pogłębienie integracji mogą przyczynić się do wzrostu produktywności oraz większej stabilności gospodarczej na kontynencie​.

3. Finansowanie.

„Finansowanie konkurencyjności oraz Unia Oszczędności i Inwestycji” – koncentruje się na kluczowych wyzwaniach związanych z finansowaniem europejskiej gospodarki, które są niezbędne do osiągnięcia celów UE w zakresie innowacji, transformacji energetycznej oraz bezpieczeństwa gospodarczego.

Unia Europejska stoi przed ogromnymi wyzwaniami finansowymi związanymi z modernizacją infrastruktury, cyfryzacją, transformacją energetyczną oraz zwiększeniem nakładów na obronność. Według Raportu Draghiego, do 2030 roku UE będzie musiała zwiększyć swoje inwestycje o 750-800 mld EUR rocznie, co oznacza wzrost wskaźnika inwestycji o około 5 punktów procentowych PKB UE. Jednakże realizacja tych celów wymaga zarówno inwestycji publicznych, jak i prywatnych, a obecne mechanizmy finansowania są niewystarczające, by sprostać skali wyzwań​.

Aby zwiększyć dostęp do kapitału i pobudzić inwestycje w innowacyjne technologie, Komisja Europejska planuje utworzenie Unii Oszczędności i Inwestycji, której celami będzie:

• mobilizacja prywatnego kapitału poprzez stworzenie lepszych warunków dla inwestorów,
• rozwój instrumentów kapitałowych dla startupów i firm rozwijających technologie przełomowe,
• ułatwienie dostępu do finansowania dla przedsiębiorstw inwestujących m.in. w sztuczną inteligencję, półprzewodniki, biotechnologię i czyste technologie.

Komisja proponuje utworzenie Narzędzia Koordynacji Konkurencyjności, które umożliwi skoordynowane działania państw członkowskich w strategicznych obszarach. Będzie ono wspierać:

• projekty infrastrukturalne (m.in. sieci energetyczne, transport, magazynowanie energii),
• zaawansowane technologie (m.in. sztuczna inteligencja, biotechnologia, obliczenia kwantowe),
• produkcję strategicznych surowców dla gospodarki europejskiej.

Finansowanie tych inicjatyw wymaga nowego podejścia budżetowego, dlatego w kolejnych Wieloletnich Ramach Finansowych planowane jest stworzenie Europejskiego Funduszu na rzecz Konkurencyjności, który będzie wspierał kluczowe technologie oraz innowacje​.

4. Umiejętności i wysokiej jakości miejsca pracy.

„Promowanie umiejętności i wysokiej jakości miejsc pracy przy jednoczesnym zapewnieniu sprawiedliwości społecznej” – podkreśla kluczową rolę kapitału ludzkiego w konkurencyjności Europy. UE dysponuje jednymi z najlepszych systemów edukacji i szkoleń na świecie, ale jednocześnie zmaga się z wyzwaniami, takimi jak luki kompetencyjne i niedobory siły roboczej. Obecnie w UE pracuje 216,5 mln osób, a stopa zatrudnienia osiągnęła 75,3% (najniższa w historii stopa bezrobocia na poziomie 6,1%). Mimo tych pozytywnych wskaźników, niemal 80% małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) w UE zgłasza trudności ze znalezieniem pracowników o odpowiednich kwalifikacjach​. W szczególności problem dotyczy branż wymagających specjalistycznych umiejętności, takich jak technologie cyfrowe, inżynieria czy zielona gospodarka. Europa stoi przed wyzwaniem utrzymania konkurencyjnego rynku pracy w obliczu zmian technologicznych, demograficznych i gospodarczych. W tym kontekście Europa musi inwestować w kształcenie, szkolenia i przekwalifikowanie pracowników, aby utrzymać swoją konkurencyjność na rynku globalnym.

Aby zapewnić dobre dopasowanie kompetencji do potrzeb rynku pracy, Komisja Europejska planuje utworzenie Unii Umiejętności, której głównymi celami będą:

• rozwój edukacji STEM (nauki ścisłe, technologia, inżynieria, matematyka),
• promowanie uczenia się przez całe życie,
• wsparcie dla mobilności zawodowej i uznawania kwalifikacji w całej UE,
• przyciąganie talentów spoza Europy, aby zapełnić luki kompetencyjne,
• tworzenie programów reskillingu i upskillingu dla pracowników narażonych na utratę pracy z powodu automatyzacji i cyfryzacji​.

Europejska strategia rozwoju rynku pracy nie ogranicza się jedynie do podnoszenia kwalifikacji – równie ważne jest zapewnienie wysokiej jakości miejsc pracy i sprawiedliwości społecznej. W tym celu KE planuje:

• modernizację systemów zabezpieczenia społecznego,
• działania na rzecz wydłużenia aktywności zawodowej (m.in. reformy emerytalne, programy aktywnego starzenia się),
• wsparcie dla grup niedostatecznie reprezentowanych na rynku pracy (kobiety, młodzi ludzie, osoby niepełnosprawne),
• poprawę dostępu do mieszkań i opieki nad dziećmi, co ma ułatwić aktywność zawodową osobom, które dziś mają ograniczone możliwości zatrudnienia

5. Lepsza koordynacja.

„Łączenie sił w celu maksymalizacji wpływu: narzędzie koordynacji konkurencyjności” – podkreśla potrzebę lepszej współpracy między państwami członkowskimi UE oraz skuteczniejszej koordynacji polityk gospodarczych i inwestycyjnych.

Obecnie każde państwo członkowskie prowadzi własną politykę przemysłową i badawczą, co często prowadzi do nieskoordynowanych działań i ograniczonej efektywności na poziomie unijnym. W rezultacie Europa nie wykorzystuje w pełni swojego potencjału konkurencyjnego. Fragmentacja polityk krajowych sprawia, że państwa członkowskie wdrażają rozwiązania, które mogą nie być spójne z priorytetami UE lub wręcz działać na niekorzyść innych krajów wspólnoty​.

Aby rozwiązać te problemy, Komisja zaproponowała stworzenie Narzędzia Koordynacji Konkurencyjności, które ma umożliwić:

• lepszą synchronizację polityk krajowych i unijnych w strategicznych obszarach,
• zwiększenie efektywności inwestycji publicznych i prywatnych,
• ułatwienie realizacji dużych projektów transgranicznych o europejskiej wartości dodanej.

Narzędzie to będzie koncentrować się na priorytetowych sektorach, takich jak zielona transformacja, infrastruktura cyfrowa, biotechnologia oraz produkcja kluczowych surowców i leków​. Brak skoordynowanej polityki przemysłowej i inwestycyjnej ogranicza możliwości wzrostu konkurencyjności UE. Narzędzie Koordynacji Konkurencyjności ma pomóc w eliminacji tych problemów, poprawiając integrację i efektywność działań gospodarczych na poziomie unijnym.

Co dalej?

Kompas Konkurencyjności dla UE wyznacza ambitną wizję rozwoju Europy poprzez reformy regulacyjne, lepsze wykorzystanie jednolitego rynku, zwiększenie inwestycji wzrost innowacyjności oraz wzmocnienie kapitału ludzkiego i współpracy między państwami członkowskimi. Jego mocną stroną jest całościowe podejście, obejmujące zarówno aspekty gospodarcze, jak i społeczne, co może stworzyć solidne podstawy dla długoterminowych zmian.

Jednak czy ten dokument zainicjuje prawdziwe zmiany? To zależy od wielu czynników, m.in.:

• Konkretyzacja celów i terminów – chociaż wskazane są kierunki działań, brak precyzyjnych, mierzalnych celów oraz szczegółowych harmonogramów wdrażania poszczególnych inicjatyw. Bez jasno określonych wskaźników postępu trudno będzie monitorować efekty reform.
• Zaangażowanie państw członkowskich – sukces proponowanych rozwiązań w dużej mierze zależy od spójności i współpracy między krajami UE. Różnice w priorytetach politycznych i gospodarczych państw członkowskich mogą utrudnić wdrożenie jednolitych reform.
• Współpraca z sektorem prywatnym i społeczeństwem – choć dokument wspomina o mobilizacji prywatnego kapitału i wsparciu innowacji, brakuje szczegółów dotyczących partnerstw publiczno-prywatnych oraz strategii angażowania społeczeństwa. Bez szerokiego poparcia społecznego i aktywnego udziału sektora prywatnego, reformy mogą natrafić na opór i trudności implementacyjne.

Podsumowując, dokument stanowi solidną deklarację intencji i wizję strategiczną, która ma potencjał zmienić oblicze europejskiej gospodarki. Aby jednak faktycznie zainicjować zmiany, konieczne jest przejście od ogólnych założeń do szczegółowych, wykonalnych planów działania wraz z efektywnymi mechanizmami egzekwowania i pełnym zaangażowaniem zarówno państw członkowskich, jak i sektora prywatnego oraz społeczeństwa. Bez tych elementów dokument może pozostać ambitnym planem, który będzie trudny do zrealizowania w praktyce.