Wielkość przedsiębiorstwa, tzn. jego status jako w szczególności mikro-, małego, średniego lub innego (dużego) ma istotne znaczenie dla celów pomocy publicznej. Niektóre formy pomocy – przynajmniej czasowo – mogą być skierowane tylko do podmiotów o określonej wielkości, inne przewidują atrakcyjniejsze warunki finansowania (w tym jego utrzymania) dla przedsiębiorstw określonej wielkości.
Określenie wielkości przedsiębiorstwa dla celów pomocy publicznej wielokrotnie nastręcza trudności, głównie z uwagi na konieczność weryfikacji wartości kryteriów kwalifikujących do danej wielkości z uwzględnieniem ich wartości po stronie (specyficznie definiowanych) podmiotów powiązanych oraz partnerskich.
Co istotne, wielkość przedsiębiorstwa w pomocy publicznej ma znaczenie również dla innych celów, np. przepisów o zatorach płatniczych.
Definicje
Dla celów pomocy publicznej, udzielanej zarówno na szczeblu unijnym, jak i krajowym, generalnie znaczenie ma definicja zawarta w Załączniku I do rozporządzenia 651/2014 (chyba że właściwe regulacje dotyczące konkretnej formy pomocy wprost przewidują inny mechanizm klasyfikacji).
Unijna definicja MŚP nawiązuje do tej zawartej w Zaleceniu Komisji Europejskiej z dnia 6 maja 2003 r. dotyczącym definicji mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw. W Zaleceniu wskazano, że ujęte w nim progi dotyczą definicji MŚP stosowanej w politykach unijnych i w Europejskim Obszarze Gospodarczym, przy czym państwa członkowskie, Europejski Bank Inwestycyjny oraz Europejski Fundusz Inwestycyjny są proszone o przestrzeganie Tytułu I Załącznika I w odniesieniu do swoich programów skierowanych do MŚP. W konsekwencji definicja MŚP wynikająca z rozporządzenia GBER ma zastosowanie nie tylko do unijnych, ale także do krajowych programów pomocowych.
Rozporządzenie 651/14, a zatem również Załącznik I, jest aktem prawa unijnego bezpośrednio obowiązującego, dlatego nie wymaga implementacji przez akt normatywny prawa krajowego. W związku z tym istotną rolę w doprecyzowaniu definicji mikroprzedsiębiorstw, MŚP oraz dużych przedsiębiorstw odgrywają decyzje Komisji Europejskiej i polskiej administracji oraz orzeczenia sądów unijnych i polskich, szczególnie że TSUE potwierdził swobodę decyzyjną Komisji Europejskiej w tej materii, której decyzje mogą wykraczać poza ramy ściśle określone w Załączniku I. W praktyce trzeba więc uwzględnić szerszy zakres danych dotyczących indywidualnej sytuacji podmiotu, którego wielkość podlega weryfikacji, niż wynikałoby to z samego Załącznika I do rozporządzenia 651/14.
Kryteria kwalifikacji do danej kategorii przedsiębiorstwa
W celu określenia wielkości przedsiębiorstwa, uwzględnia się łącznie dwa wskaźniki: (1) wskaźnik zatrudnienia i (2) jeden z dwóch wskaźników finansowych (do wyboru przez przedsiębiorcę): (a) roczny obrót lub (b) roczną sumę bilansową.
Określając wielkość zatrudnienia, należy podać liczbę zatrudnionych w skali roku w przeliczeniu na pełne etaty. Osoby pracujące w niepełnym wymiarze etatu lub które nie przepracowały pełnego roku (np. pracownicy sezonowi oraz zatrudnieni na podstawie umów na czas określony) należy wyrazić poprzez wartość ułamkową. W liczbie zatrudnionych uwzględnia się zarówno pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, jak i inne osoby pracujące na rzecz przedsiębiorstwa, np. w oparciu o kontrakty menedżerskie, właścicieli-kierowników i wszystkie pozostałe osoby prowadzące regularną działalność w przedsiębiorstwie i czerpiące z tego tytułu korzyści finansowe. Nie uwzględnia się natomiast osób zatrudnionych na podstawie umowy zlecenia lub o dzieło, odbywających służbę wojskową, przebywających na urlopie macierzyńskim lub wychowawczym ani praktykantów i stażystów.
Liczbę personelu i pułapy finansowe ustala się na podstawie danych odnoszących się do ostatniego zatwierdzonego okresu obrachunkowego i obliczanych w skali rocznej, a kwota wybrana jako obrót jest obliczana jako kwota netto, tzn. z pominięciem podatku VAT i innych podatków pośrednich. Nowo utworzone przedsiębiorstwa, które nie mają jeszcze zatwierdzonych ksiąg rachunkowych, obliczają swoje dane na podstawie szacunków dokonanych w dobrej wierze w trakcie roku obrotowego.
Status MŚP posiadają przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników i których roczny obrót nie przekracza 50 mln EUR lub roczna suma bilansowa nie przekracza 43 mln EUR.
Tabela 1. Kryteria kwalifikacji dla celów oceny wielkości przedsiębiorstwa
| Liczba zatrudnionych [FTE] | i | Suma bilansowa [EUR] | lub | Obrót roczny [EUR] | |
| Mikroprzedsiębiorstwo | <10 | ≤2 mln | ≤2 mln | ||
| Małe przedsiębiorstwo | <50 | ≤10 mln | ≤10 mln | ||
| Średnie przedsiębiorstwo | <250 | ≤43 mln | ≤50 mln | ||
| Duże przedsiębiorstwo: | >250 | ≥43 mln | ≥50 mln |
Źródło: opracowanie własne
Nowa kategoria Mid-caps
Komisja Europejska w wyniku przeprowadzonych analiz zauważyła, że wiele przedsiębiorstw (szczególnie w tzw. nowych krajach Unii Europejskiej), mimo że wykazywała zatrudnienie ponad limity ustalone dla przedsiębiorstw średnich, automatycznie powodując ich kwalifikację do dużych przedsiębiorstw, w istocie nie przekracza limitów finansowych ustalonych dla dużych przedsiębiorstw (rocznych obrotów i całkowitego bilansu rocznego). W efekcie muszą one konkurować o środki przeznaczone tylko dla przedsiębiorstw o dużym potencjale finansowym.
W 2015 roku weszło w życie Rozporządzenie 2015/1017 Komisji Europejskiej, w którego ramach zdefiniowano nową kategorię przedsiębiorstw – tzw. mid-caps i small mid-caps. Podmioty takie wyłączono z grupy dużych przedsiębiorstw, otwierając przed nimi potencjał ubiegania się o środki, które były dla nich zablokowane (z racji przynależności do kategorii dużych przedsiębiorstw). Przykładem jest kredyt technologiczny.
Small mid-cap oznacza „małą spółkę o średniej kapitalizacji”, zatrudnia do 499 pracowników, roczne obroty nie przekraczają 100 mln EUR, a roczna suma bilansowa – 86 mln EUR. Mid-cap jest „spółką o średniej kapitalizacji”, zatrudniającą nie więcej niż 3000 pracowników, niebędącą MŚP ani małą spółką o średniej kapitalizacji.
Powiązania z innymi podmiotami jako element określenia statusu przedsiębiorstwa
Znajomość stanu zatrudnienia i danych finansowych jednego podmiotu nie zawsze pozwala jasno określić jego wielkość. Ocena wielkości przedsiębiorstwa wymaga uwzględnienia wszystkich możliwych powiązań z innymi podmiotami, tak aby wynik takiej weryfikacji uwzględniał rzeczywistą sytuację ekonomiczną danego przedsiębiorstwa, premiując te z nich, które rzeczywiście stanowią MŚP i których dotyczą właściwe dla tej grupy ograniczenia i bariery. Wyróżnia się cztery kategorie przedsiębiorstw, których dane brane są pod uwagę przy obliczaniu wskaźników finansowych i liczby personelu: przedsiębiorstwa niezależne, przedsiębiorstwa partnerskie, przedsiębiorstwa powiązane i podmioty publiczne (nieobjęte niniejszym opracowaniem).
Przedsiębiorstwa niezależne
Przedsiębiorstwo niezależne (samodzielne) to takie przedsiębiorstwo, którego nie można zakwalifikować ani jako partnerskie, ani powiązane. W praktyce oznacza to przedsiębiorstwo, które albo nie ma żadnych związków z innymi przedsiębiorstwami, albo posiada poniżej 25% kapitału lub głosów w innych przedsiębiorstwach lub inne przedsiębiorstwa posiadają poniżej 25% kapitału lub głosów w badanym przedsiębiorstwie. Jeżeli w badanym przedsiębiorstwie kilka innych przedsiębiorstw posiada udziały poniżej 25%, to badane przedsiębiorstwo pozostaje samodzielne, o ile jego udziałowcy nie są ze sobą powiązani.
Dla przedsiębiorstwa niezależnego dane do obliczania pułapów MŚP (kryterium zatrudnienia oraz kryterium finansowe) są ustalane wyłącznie na podstawie jego własnych ksiąg rachunkowych.
W pewnych sytuacjach przedsiębiorstwo można zakwalifikować jako niezależne, nawet gdy inne podmioty posiadają w nim ponad 25% (ale nie więcej niż 50%) kapitału lub praw głosu. Dotyczy to takich inwestorów, jak:
- publiczne korporacje inwestycyjne, spółki venture capital, osoby fizyczne lub grupy osób fizycznych prowadzące regularną działalność inwestycyjną w oparciu o venture capital, które inwestują w firmy nienotowane na giełdzie (tzw. anioły biznesu), pod warunkiem, że całkowita kwota inwestycji tych inwestorów w jedno przedsiębiorstwo nie przekroczy 1 250 000 EUR,
- uczelnie wyższe lub ośrodki badawcze nienastawione na zysk,
- inwestorzy instytucjonalni, w tym fundusze rozwoju regionalnego,
- niezależne władze lokalne z rocznym budżetem poniżej 10 milionów EUR oraz liczbą mieszkańców poniżej 5000.
Przedsiębiorstwa partnerskie
Przedsiębiorstwa partnerskie są powiązane finansowo, ale żaden podmiot nie sprawuje pośredniej lub bezpośredniej kontroli nad innymi podmiotami. Przedsiębiorstwa określimy jako partnerskie, jeśli:
- przedsiębiorstwo (przedsiębiorstwo wyższego szczebla) posiada samodzielnie lub wspólnie z co najmniej jednym przedsiębiorstwem powiązanym 25% lub więcej kapitału lub praw głosu innego przedsiębiorstwa (przedsiębiorstwa niższego szczebla),
- nie można zakwalifikować badanych przedsiębiorstw jako powiązanych, tj. w szczególności nie został przekroczony próg 50% kapitału lub praw głosu w innym przedsiębiorstwie.
W celu obliczenia pułapów pozwalające określić status przedsiębiorstwa jako MŚP, do danych badanego przedsiębiorstwa należy dodać dane przedsiębiorstwa partnerskiego, obliczone proporcjonalnie do procentowego udziału w kapitale lub prawach głosu, zależnie od tego, która z tych wartości jest większa.
Przedsiębiorstwa powiązane
Przedsiębiorstwa powiązane to przedsiębiorstwa, z których jedno sprawuje pośrednio lub bezpośrednio kontrolę nad innym przedsiębiorstwem lub wywiera na nie dominujący wpływ w jeden z następujących sposobów:
- przedsiębiorstwo ma większość praw głosu w innym przedsiębiorstwie w roli udziałowca/ akcjonariusza lub członka,
- przedsiębiorstwo ma prawo wyznaczyć lub odwołać większość członków organu administracyjnego, zarządzającego lub nadzorczego innego przedsiębiorstwa,
- przedsiębiorstwo ma prawo wywierać dominujący wpływ na inne przedsiębiorstwo na podstawie umowy zawartej z tym przedsiębiorstwem lub postanowień w jego statucie, lub umowie spółki,
- przedsiębiorstwo będące udziałowcem/akcjonariuszem lub członkiem innego przedsiębiorstwa kontroluje samodzielnie, na mocy umowy z innymi udziałowcami/akcjonariuszami lub członkami tego przedsiębiorstwa, większość praw głosu udziałowców/akcjonariuszy lub członków w tym przedsiębiorstwie.
Przedsiębiorstwa, które pozostają w jednym z ww. związków (tj. relacji powiązania) za pośrednictwem co najmniej jednego przedsiębiorstwa, lub jednego z inwestorów, również uznaje się za powiązane.
Ponadto przedsiębiorstwa są powiązane, jeżeli takie powiązanie następuje za pośrednictwem osoby fizycznej lub grupy osób fizycznych działających wspólnie, jeśli prowadzą one swoją działalność lub część działalności na tym samym rynku właściwym lub rynkach pokrewnych. Tym samym dla powiązań poprzez osoby fizyczne kluczowe jest zbadanie rynków, na których działają wszystkie badane przedsiębiorstwa, mogące stanowić ewentualną grupę.
Przy czym rynek właściwy ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów definiuje jako rynek towarów, które ze względu na ich przeznaczenie, cenę oraz właściwości, w tym jakość, są uznawane przez ich nabywców za substytuty (rynek produktowy) oraz są oferowane na obszarze, na którym, ze względu na ich rodzaj i właściwości, istnienie barier dostępu do rynku, preferencje konsumentów, znaczące różnice cen i koszty transportu, panują zbliżone warunki konkurencji (rynek geograficzny). Z kolei za rynek pokrewny uważa się rynek dla danego produktu lub usługi znajdujący się bezpośrednio na wyższym lub niższym szczeblu rynku w stosunku do rynku właściwego. Komisja Europejska posługuje się pojęciem rynku upstream, który rozumie się jako rynek bezpośrednio wyższego szczebla względem rynku wytwarzanego produktu lub usługi, na którym działa badane przedsiębiorstwo i pojęciem rynku downstream, czyli rynku znajdującego się bezpośrednio na niższym szczeblu niż badane przedsiębiorstwo.
Konsekwencją stwierdzenia, że badany podmiot jest powiązany z innym podmiotem lub podmiotami, jest obowiązek uwzględnienia przy obliczaniu danych dla pułapów finansowych i zatrudnienia pełnych (100%) danych każdego przedsiębiorstwa powiązanego, zarówno bezpośrednio lub pośrednio, z badanym przedsiębiorstwem, chyba że dane te zostały uwzględnione już wcześniej w ramach skonsolidowanego sprawozdania finansowego.
Funkcjonalna interpretacja definicji MŚP
Niezależnie od brzmienia aktów prawnych definiujących MŚP (w szczególności Załącznika I do rozporządzenia 651/14), Komisja Europejska i państwa członkowskie zmierzają do stosowania funkcjonalnej interpretacji definicji MŚP, która uwzględnia szeroko rozumiane powiązania gospodarcze i osobowe pomiędzy przedsiębiorstwami. Innymi słowy, dla ustalenia statusu przedsiębiorstwa jako MŚP niekoniecznie wystarczy spełnienie warunków wynikających z literalnego brzmienia Załącznika I. Przykładowo wbrew literalnej treści Załącznika I, przedsiębiorstwa powiązane za pośrednictwem osób fizycznych nie muszą działać na tych samych lub pokrewnych rynkach, o ile nasilenie relacji pomiędzy przedsiębiorstwami jest na tyle istotne, że wskazuje na powiązanie.
Komisja Europejska uznaje, że w pewnych sytuacjach takie powiązania między przedsiębiorcami, zwłaszcza gdy tworzą one istotne zależności finansowe, rynkowe, ekonomiczne lub osobowe z innymi przedsiębiorstwami, mogą powodować, że przedsiębiorstwo nie jest uznawane za należące do sektora MŚP, nawet jeśli formalnie nie przekracza pułapów (zatrudnienia oraz finansowych) zdefiniowanych w Załączniku I. Z jednej strony powinno to obiektywizować ocenę przedsiębiorstwa, ale z drugiej strony sprawia, że proces takiej oceny jest wielowątkowy, żmudny, a przede wszystkim pozostawia większy margines błędu, budząc niepewność wśród ewentualnych beneficjentów pomocy publicznej. Powinno to zatem skłaniać przedsiębiorców do podjęcia większego wysiłku w celu ustalenia rzeczywistego statusu jako MŚP albo dużego przedsiębiorcy.
Dodatkowo Komisja Europejska dysponuje swobodą decyzyjną w zakresie kwalifikacji przedsiębiorstw do kategorii MŚP lub dużych (tak m.in. stanowi decyzja KE nr C 8/2005 (ex N 451/2004) z 7 czerwca 2006 r. w sprawie Nordbrendenburger Umesterungswerke (2006/904/WE). W konsekwencji Komisja Europejska oraz sądy unijne bardzo szeroko interpretują kwestie powiązań między przedsiębiorstwami. Przykładowo w wyroku Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie Włochy przeciwko Komisji Europejskiej (C-91/01) Trybunał uznał, że choć spółka formalnie nie przekraczała pułapów MŚP (duże przedsiębiorstwo będące udziałowcem posiadało w niej tylko 24% udziałów), to nie była w rzeczywistości niezależnym przedsiębiorstwem, a w konsekwencji nie była MŚP. Łączyły ją bowiem z innym przedsiębiorstwem bardzo bliskie związki, takie jak:
- udziałowcami lub członkami zarządu badanej spółki były osoby fizyczne będące jednocześnie udziałowcami lub członkami zarządu spółki-udziałowca,
- badana spółka miała dostęp do kapitału w oparciu o sytuację finansową spółki-udziałowca,
- spółka miała dostęp do nowoczesnych technologii poprzez osoby fizyczne, o których mowa w lit. a,
- badana spółka zbywała dużą część swojej produkcji do spółki-udziałowca i mogła korzystać z jej bazy klientów, dzięki czemu uzyskała dostęp do światowych rynków.
Natomiast w wyroku Sądu Pierwszej Instancji z 14 października 2004 r. w sprawie Pollmeier Malchow GmbH & Co. KG przeciwko Komisji Europejskiej (T-137/02) Sąd ten stwierdził, że badana spółka wprawdzie formalnie mieściła się w pułapach MŚP, lecz nie jest spółką niezależną, a w konsekwencji nie jest MŚP, ponieważ stanowiła jedną z trzech spółek kontrolowanych pośrednio lub bezpośrednio przez tę samą osobę fizyczną; dwie z nich zajmowały się produkcją, a trzecia – dystrybucją wytwarzanych przez nie produktów.
Skutki nieprawidłowej oceny wielkości przedsiębiorstwa
Deklarowana wielkość przedsiębiorstwa ubiegającego się o pomoc publiczną podlega weryfikacji, a oświadczenie w tym zakresie składane jest pod rygorem odpowiedzialności karnej.
Błędne ustalenie wielkości przedsiębiorstwa lub niezidentyfikowana jej zmiana mogą rodzić dotkliwe skutki zarówno dla przedsiębiorcy, jak i dla osobiście kierujących nim osób. Może być podstawą dla skierowania względem beneficjenta roszczenia o zwrot udzielonej pomocy wraz z odsetkami. Może również skutkować odpowiedzialnością karną skarbową w związku z tzw. wyłudzeniem pomocy publicznej.
Podsumowanie
Opisane wyżej zasady ustalania wielkości przedsiębiorstwa dla celów pomocy publicznej są skomplikowane i trudne w praktycznym stosowaniu. Dodatkowo ocenę wielkości przedsiębiorstwa utrudnia konieczność stosowania opisanego wyżej podejścia funkcjonalnego i margines niepewności w zakresie ostatecznego podejścia organów oraz sądów administracyjnych. Każdorazowo konieczna jest zatem rzetelna analiza przedstawionego zagadnienia.
