System podatkowy w Polsce ulega obecnie znaczącym przekształceniom. Z jednej strony stanowią one wynik światowych i europejskich trendów (np. inicjatywa OECD w zakresie zapobiegania erozji bazy podatkowej i międzynarodowym transferom zysków, Base Erosion and Profit Shifting). Z drugiej zaś, wyrażają dążenie krajowego ustawodawcy w zakresie „uszczelnienia” głównych źródeł wpływów budżetu państwa, do których należą zwłaszcza VAT, akcyza, PIT i CIT.
Zmiany, o których mowa, dokonują się zarówno w obszarze materialnego prawa podatkowego, jak i postępowania administracyjnego (np. spodziewane niebawem ponowne wprowadzenie do Ordynacji podatkowej tzw. klauzuli obejścia prawa podatkowego). Dotyczą także sposobu stosowania prawa przez władze podatkowe w postępowaniach interpretacyjnych i kontrolnych.
Nasilenie postępowań kontrolnych
Najbliższe miesiące i lata zapowiadają istotne obniżenie potencjału optymalizacji podatkowych. Znaczna część rozwiązań do niedawna dostępnych, bądź to utraci zdolność dalszego ich stosowania w sposób bezpieczny, bądź w ogóle stanie się niewykonalna. Z drugiej strony zwiększą się obowiązki biurokratyczne po stronie podatników (np. podwyższone wymogi dokumentacji cen transferowych, Jednolity Plik Kontrolny). W szczególności jednak, należy oczekiwać nasilenia postępowań kontrolnych, których będzie nie tylko więcej, ale także sposób ich prowadzenia przez organy podatkowe i kontroli skarbowej przypuszczalnie okaże się mniej „przyjazny”.
W gąszczu przepisów
Przedsiębiorcy bywają stroną różnego rodzaju postępowań administracyjnych inicjowanych bądź to na skutek ich własnych działań (np. wniosek o stwierdzenie nadpłaty, indywidualną interpretację prawa podatkowego, stwierdzenie nieważności decyzji, odwołanie od decyzji organu etc.), bądź ex ufficio czyli z urzędu (postępowanie wyjaśniające, kontrolne, kontrola krzyżowa, egzekucja, postępowanie karne-skarbowe etc.). Właściwe zrozumienie praw i obowiązków strony postępowania oraz zaplanowanie i organizacja związanych z nim czynności w istotny sposób wpływają na jego przebieg i rezultat.
Podstawą prawną wszelkich związanych z nimi czynności są przepisy ustawy Ordynacja podatkowa oraz odpowiednie regulacje materialno-prawne zależne od przedmiotu postępowania, np. przepisy ustawy o VAT lub o podatkach dochodowych. W szczególnych przypadkach postępowanie może być prowadzone w oparciu o przepisy Kodeksu Postępowania Administracyjnego, Kodeksu Karnego Skarbowego lub innych ustaw.
Organami właściwymi do prowadzenia postępowań administracyjnych w sprawach dotyczących podatków są w pierwszej instancji urzędy skarbowe, urzędy celne (akcyza i cła), urzędy miasta lub gminy (podatki lokalne) oraz urzędy kontroli skarbowej. W drugiej instancji organem podatkowym jest izba skarbowa lub izba celna. Wyjątkowo w przypadku postępowań o wydanie interpretacji prawa podatkowego ma ono charakter jednoinstancyjny, a właściwym organem jest Minister Finansów.
Kiedy decyzja jest ostateczna
Decyzje i postanowienia organów podatkowych kończące postępowanie administracyjne, czyli wydawane najczęściej w drugiej instancji są, przed datą ich uprawomocnienia, zaskarżalne. Podatnik ma prawo wniesienia skargi na decyzję lub postanowienie organu podatkowego, jeśli w jego ocenie narusza ona przepisy obowiązującego prawa. Skargę wnosi się do właściwego Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (WSA), który rozpoznaje ją w pierwszej instancji sądowej. Jego wyrok również podlega zaskarżeniu przed Naczelnym Sądem Administracyjnym (NSA), przy czym skarga tego typu nosi nazwę skargi kasacyjnej, a jej rozpatrzenie przez NSA uzależnione jest od spełnienia podwyższonych wymogów formalnoprawnych (m.in. strona musi być reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika, a skarga powinna dotyczyć istotnego naruszenia procedury przez WSA na poprzednim etapie postępowania. Wyroki NSA są ostateczne i nie podlegają dalszemu zaskarżeniu.
Wszelkie sprawy sądowo-administracyjne prowadzone są w oparciu o szereg ustaw im poświęconych, w tym ustawie Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, ustawie o naczelnym sądzie administracyjnym oraz ustawie Prawo o ustroju sądów administracyjnych.
Rozstrzygnięcia na korzyść podatnika
Warto zauważyć, że odkąd Polska jest częścią Unii Europejskiej, a nawet jeszcze w okresie obowiązywania poprzedzającej akcesję tzw. umowy stowarzyszeniowej, znaczny wpływ na rozstrzygnięcia w postępowaniach administracyjnych i sądowych mają wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) w tych dziedzinach prawa podatkowego, które poddane zostały harmonizacji.
Dotyczy to głównie ceł, akcyzy oraz podatku VAT, w stosunku do których regulacje krajowe zostały bądź to całkowicie (cła) bądź to w wysokim stopniu zharmonizowane, czyli ujednolicone na terenie Wspólnoty. W myśl obowiązujących traktatów UE harmonizacja wybranych dziedzin prawa dokonuje się poprzez dyrektywy Rady UE, które są następnie implementowane do prawa krajowego państw członkowskich.
Praktyka TSUE dowodzi, iż razie niepełnej lub niedokładnej implementacji dyrektyw, podatnikom danego państwa często przyznaje się prawa wynikające bezpośrednio z dyrektywy, jeśli jest ona korzystniejsza dla podatnika niż regulacje krajowe.
Istnieje także szereg instytucji procesowych, np. tzw. zapytanie prejudycjalne, które mogą zostać użyte na etapie postępowania sądowego w państwie członkowskim w celu zapewnienia zgodności przyszłego rozstrzygnięcia z prawem wspólnotowym.
Działania wspierające
Postępowania podatkowe i sądowe należą do jednych z bardziej skomplikowanych, ale jest to niewątpliwie „gra warta świeczki”. Dlatego też tak wielu przedsiębiorców korzysta z usług zewnętrznych ekspertów, co pozwala na profesjonalną koordynację przepływu informacji pomiędzy i zapobieżenie nieporozumieniom, opóźnieniom lub uchybieniom proceduralnym. Pozwala to doprowadzić do zakończenia postępowania na jak najwcześniejszym etapie, natomiast w przypadku postępowań kontrolnych lub pokontrolnych – uzyskać optymalne rezultatów jeszcze przed wydaniem decyzji przez organ. Korzystne okazują się także działania o charakterze prewencyjnym: od szkoleń i warsztatów, poprzez organizację i monitoring krytycznych z punktu widzenia zarządzania ryzykiem podatkowym funkcji w przedsiębiorstwie, aż po opracowanie kompleksowych instrukcji oraz procedur rozliczeniowych i procesowych.
